225 lat temu uchwalona została Konstytucja 3 Maja – najważniejszy dokument dla Rzeczypospolitej u schyłku XVIII wieku. 3 maja 1791 roku Sejm Czteroletni zatwierdził „Ustawę Rządową” regulującą ustrój prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Jednym z sygnatariuszy tego dokumentu był Marszałek Sejmu Czteroletniego, Stanisław Małachowski. Mało kto jednak wie, że ten wybitny mąż stanu, hrabia herbu Nałęcz, miał bardzo mocny związek z Dobrą k. Limanowej. Jak zatem doszło do tego, że tak wielki polityk miał swoją posiadłość na terenie dzisiejszego powiatu limanowskiego i jakie fakt ten miał znaczenie dla mieszkańców?

   Ucisk Lubomirskich i wyzwolenie Małachowskich

Obecna gmina Dobra to związek 11 wsi (sołectw). Jest to skutek dawnych podziałów administracyjnych, jakie dokonały się na przestrzeni wieków. Historia Dobrej wskazuje jednak na fakt, iż dawniej również funkcjonowała wespół z innymi miejscowościami. Tworzyło to tzw. „klucz dobrski” (nie dobrzański!). W jego skład wchodziły wsie: Dobra, Jurków, Zadziele, Gruszowiec, Chyszówki (wówczas zwane Hyżówkami), Wilczyce i Łostówka (Wlostówka). Od XVI wieku (1584 r.) klucz był własnością rodu Lubomirskich herbu Szreniawa, hrabiów na Wiśniczu. Panowanie to odcisnęło na mieszkańcach Dobrej ogromne piętno – właściciele nakładali na nich co raz to nowe powinności pańszczyźniane, dodatkowo wysyłając chłopów na wojny, których w tym czasie Rzeczpospolita prowadziła wiele. Za przyzwoleniem Lubomirskich oddziały kozackie  również prowadziły na terenie Dobrej wyniszczającą działalność. Mieszkańcy odetchnęli dopiero w 1711 roku, po 127 latach ucisku, gdy Jerzy Dominik Lubomirski sprzedał całość klucza Annie Konstancji z Lubomirskich Małachowskiej, babce późniejszego Marszałka Sejmu Wielkiego. Niektórzy historycy domniemywają, jakoby nie była to sprzedaż, ale przekazanie, jako że Anna Konstancja również pochodziła z tego rodu – była bowiem siostrą Jerzego Dominika. W każdym bądź razie posiadłości klucza dobrskiego przeszły pod panowanie rodu Małachowskich, herbu Nałęcz.

Anna Małachowska, ze swojego małżeństwa ze Stanisławem, wojewodą poznańskim, miała m.in. syna Jana, późniejszego starostę sądeckiego, który z kolei był ojcem m.in. Stanisława (późniejszego marszałka Sejmu Wielkiego). Oprócz niego, z małżeństwa z Izabelą Humaniecką było jeszcze 5 córek i 3 synów. Nie trudno się więc domyślić, że mały Stanisław otrzymał swoje imię po wybitnym dziadku. Z ojcem zaś często przyjeżdżał w limanowskie strony, gdyż tego wymagała pełniona funkcja starosty sądeckiego, którą Jan sprawował od 1755 roku. Stanisław Małachowski urodził się w 1736 roku, zatem mógł już w wieku lat 19 przyjechać po raz pierwszy do Dobrej (fakt ten mógł zbiec się w czasie z objęciem przez ojca stanowiska w Sączu). Starosta sądecki był już wówczas właścicielem klucza dobrskiego, odziedziczonego po matce. Stanisław między rokiem 1755 a 1762 często przyjeżdżał do podlimanowskiego majątku, zastępując niejednokrotnie ojca. Gdy w 1762 roku Jan zmarł, to właśnie młody Stanisław, mający zaledwie 26 lat stał się prawowitym dziedzicem własności dobrzańskiej.

Dobry włodarz

Okres ten nie był łatwy dla młodego zarządcy. Już w 1772 roku ziemia sądecka została włączona do Austrii, przez co Stanisław Małachowski stał się poddanym cesarzowej Marii Teresy. Jej starania prowadziły głównie do pozyskania ludności wiejskiej. Stanisław, widząc te zabiegi, rozpoczął swoje własne działania, mające na celu poprawę warunków życia i sytuacji społeczno-prawnej chłopów. Podejmował rozliczne działania, odnoszące się szczególnie do patriotyzmu – próbował pozyskać swoich poddanych dla celów ojczyzny, mimo że na co dzień nie mieszkał w Dobrej. Pozostał bowiem w majątku w Białaczewie (woj. łódzkie), często jednak przybywał na ziemię dobrzańską, by doglądać swoich włości.

Mając na względzie dobro swoich poddanych, nie chcąc dopuścić do tego, by bezpośrednią kontrolę nad nimi sprawowała Maria Teresa, Stanisław Małachowski postanowił zlikwidować prawie stuprocentowy analfabetyzm w Dobrej,  odbudowując szkołę, niefunkcjonującą niemalże od stu lat. Budowa ukończona została w 1788 roku, co potwierdza zapis kronikarski: W jakim czasie i przez kogo szkoła w Dobrej ustalona została brakuje dokumentów, tylko na belce czyli tragarzu sufitowym w szkolnej starej izbie wyryty znajdował się (…) napis: za dziedzictwa J.W. Hrabi Stanisława Nałęcz – Małachowskiego (…) dnia 23 lipca 1788 roku. Po fundacji szkoły wyjechał na pewno z Dobrej, gdyż 6 października w Warszawie rozpoczął obrady Sejm Czteroletni, któremu przewodniczył. W trakcie jego trwania nie przyjeżdżał najprawdopodobniej do Dobrej, pracując nad nową konstytucją i oddając się całkowicie sprawom politycznym.

Uwłaszczenie chłopów. Morgi

Po uchwaleniu Konstytucji i zakończeniu prac Sejmu Wielkiego, Stanisław Małachowski przybył do Dobrej po raz ostatni. Pobudki polityczne skłoniły go do udania się na emigrację – za cel postawił sobie Wiedeń. Przebywając w Dobrej, wdzięczny za dotychczasową dobrą służbę, postanowił uwłaszczyć chłopów, rozdając każdemu z nich po jednej mordze ziemi (w przeliczeniu na dzisiejsze jednostki było to około 56 arów). Między poddanych rozdał całkowicie około 255 morgów. Zrezygnował także z pańszczyzny pieszej i sprzężajnej. Uwolnił chłopów od największych ciężarów poddańczych, a także powiększył posiadany przez nich areał rolny. Decyzję tą motywował zapewne tym, że przebywając w odległej Warszawie, nie mógł odpowiednio nadzorować prac swoich poddanych. Ponadto zarządzający w jego imieniu uciskali miejscową ludność, próbując pozyskać jak najwięcej dla siebie i oszukać włodarza. Na cześć tej parcelacji jedno z osiedli w Dobrej nosi po dziś dzień nazwę „Morgi”.

Stanisław po tym wydarzeniu wyjechał na stałe z Dobrej, pozostawiając wyznaczonych zarządców. Po emigracji osiadł w rodzinnym majątku w Białaczewie, gdzie w 1805 roku odwiedziła go grupa chłopów z Dobrej. Delegacja domagała się pozwolenia na wypasanie kóz razem z owcami na halach. Źródła historyczne ani nie potwierdzają, ani nie zaprzeczają, czy owa sprawa została rozpatrzona i jak. Potwierdzona jest tylko wizyta chłopów z Dobrej.

Bezpotomna śmierć i przekazanie władzy Wodzickim

Marszałek Stanisław Małachowski zmarł w 1809 roku. Nie miał dzieci, co spowodowało, że klucz dobrski przeszedł pod panowanie jego bratanka, hrabiego Ludwika Jakuba Małachowskiego (syna Antoniego, brata Stanisława). Ten jednak mieszkał na stałe w Warszawie, rezydował w Białaczewie, wobec czego swoje dobrzańskie posiadłości odwiedził tylko raz, w czasie powstania listopadowego. W 1831 roku był tutaj przez 3 miesiące. Widząc, że nie ma tak dobrego kontaktu z mieszkańcami, jak jego stryj, postanowił w 1848 roku sprzedać swój majątek. Kupca znalazł niedaleko, bo w Porębie Wielkiej. Był nim Henryk Wodzicki, właściciel dóbr porębskich i niedźwiedzkich.

Dziedzictwo marszałka

Małachowscy rządzili Dobrą przez 137 lat – 10 lat dłużej, niż ich niechlubni poprzednicy Lubomirscy. Mieszkańcy bardzo przyjaźnie zapamiętali swoich włodarzy, zwłaszcza przedostatniego właściciela Stanisława. Przez potomnych nazywany był samymi superlatywami: wielkim dobrodziejem, wielkim dziedzicem itp. Ludzie w Dobrej są mu wdzięczni za wyprowadzenie z analfabetycznego ciemnogrodu oraz za poprawę losu chłopów. Związki marszałka Stanisława Małachowskiego z Dobrą uczczone zostały wieloma licznymi „pomnikami”. Na Urzędzie Gminy widnieje pamiątkowa tablica z takim oto napisem: W 200 lecie uchwalenia Konstytucji 3 Maja jej współtwórcy Stanisławowi Małachowskiemu 1736 – 1809, mieszkańcy jego dziedzicznych włości. Dobra 3 V 1991. Jak wspomniano wyżej, jedno z osiedli nosi nazwę „Morgi”, na cześć uwłaszczenia chłopów. Również park w Dobrej nosi imię Małachowskich. Dwór, w którym mieszkali wybitni włodarze nie zachował się – został rozebrany podczas budowy linii kolejowej w XIX wieku. Domniemywa się, iż był on usytuowany w innym miejscu, niż park w centrum wsi, jednakże są to niepotwierdzone naukowo badania. O bytności rodziny Małachowskich w Dobrej świadczy również herb tej miejscowości, w polu którego znajduje się tzw. „nałęczka” – związana chusta zaczerpnięta z herbu Nałęcz (więcej o historii herbu w artykule: A.Cieślik,  Historia herbu gminy Dobra, czyli jak związana chusta zastąpiła baranka, „Tygodnik Ziemia Limanowska”, 24 X 2014 r.).